یکی از عوامل اصلی وقوع سیل؛ کاهش سطح مراتع و قطع درختان است پس احیای جنگل‌ها و گسترش فضای سبز تأثیر چشم‌گیری در کاهش خسارات سیل خواهد داشت.

نویسنده: آزاده مرنی

نخستین روزهای سال 98 با باران آغاز شد. بارانی که شاید در ابتدا بسیاری از کشاورزان را به خاطر کم‌آبی خوشحال کرد اما پس از چند ساعت به فاجعه ای بزرگ و نادر تبدیل شد. استان های شمالی کشور به سرعت با سیلی مهیب روبرو شدند که خسارات مالی و جانی فراوانی را در پی داشت. سیل در آق قلا و گلستان به بخش های کشاورزی و تأسیسات آب‌رسانی آسیب های غیر قابل تصوری را وارد کرد که حتی مسئولین مدیریت بحران هم از مهار آن عاجز ماندند. اما این حادثه به همین‌جا ختم نشد و در چهارمین روز سال 98 فاجعه ای مرگبار در شیراز رقم خورد. بارش باران شدید و وقوع سیل جان قریب به 30 نفر را گرفت و بیش از 100 تن را مجروح و راهی بیمارستان ها کرد. این جریان در حالی بود که سازمان هواشناسی کشور، پیش‌تر اعلام کرده بود که تا آخر هفته سامانه بارشی شدیدی به همراه وزش باد با سرعت بالا، شمال و جنوب کشور را در بر خواهد گرفت و احتمال وقوع سیل بسیار زیاد است و مسافران باید از توقف در اطراف رودها و رودخانه‌ها خودداری کنند اما مشاهده کردیم که بسیاری با بی‌توجهی به این اخطارها و توقف و ایستادن در کنار رودخانه ها و محل های پرخطر، جان خود را از دست دادند.

«سیل» چیست؟
سیل و سیلاب بلایایی طبیعی هستند که در پی افزایش سطح و ارتفاع آب رودها و رودخانه ها اتفاق می‌افتند. در واقع، هرگاه بارش باران شدت گرفته و زمان آن، آن‌قدر طولانی شود که سطح آب از رودخانه ها سرازیر شود و به بستر خشکی و جاده ها برسد، سیل رخ داده است. باید توجه داشت که سیل به عوامل فراوان انسانی و طبیعی بستگی دارد. به طور مثال؛ بخش گسترده ای از باران و آب ها را زمین و انواع گیاهان به خود جذب می کنند اما زمانی که حجم گیاهان و درختان، به ویژه در بخش های شمالی و جنگل ها بنا به هر دلیلی (انسانی و غیر انسانی) کم شود، آب به جای جذب در زمین، روی سطح زمین انباشته شده و در نهایت به سیلاب و سیل می‌انجامد. بر اساس آخرین آمارهای 80 درصد از کاهش مراتع و قطع درختان (قاچاق چوب) از سوی عوامل انسانی انجام شده که سهم به سزایی از آن به علت ساخت و سازهای غیرمجاز در بستر رودخانه بوده است. البته سیستم ها و ابزارهایی برای پیش بینی سیل و دیگر وقایع طبیعی وجود دارد اما در هیچ کجای دنیا نمی توان به طور کامل و صد در صد به این سیستم ها اطمینان کرد چرا که سیستم های فوق، توسط انسان ها ساخته شده و مشمول خطای انسانی قرار می گیرد. اما به طور کلی، راه اندازی سیستم های هواشناسی و هیدرولوژیکی Hydrology (تغییر در بخش های آبی زمین) تا حدودی می تواند به پیش بینی و جلوگیری از سیل کمک کند. به زمین های کوچک و کم عمق اطراف رودخانه و دریاچه ها، سیلاب‌دشت گفته می شود که آب را برای دوره های چند ساله در خود نگه داشته و از طغیان و تبدیل به سیل جلوگیری می کنند.

در زمان «سیل» چه کنیم؟
باید توجه داشت که سیل بنا به هر دلیلی که اتفاق بیفتد، فاجعه‌بار خواهد بود و بر همگان ضروری است که برخی نکات اولیه را دانسته و در مواقع اضطراری آن‌ها را به کار گیرند. اولین کاری که باید در هنگام بارندگی و احتمال سیلاب و سیل انجام داد، دور شدن از بستر آب‌ها، هرچند کم عمق است. همواره باید کیفی حاوی آب سالم و مقداری مواد خوراکی (غذاهای کنسرو شده) در کنار درب منزل قرار داد تا در هنگام فرار به راحتی برداشته شود. داروهای ضروری و مورد نیاز هم باید در دسترس باشند. از نزدیک شدن به تیرهای چراغ برق و کابل های برق خودداری کنید. از رفتن روی پل های سُست و ناامن خودداری کنید و از پناه بردن به داخل اتومبیل ها بپرهیزید.

یکی از فاجعه بارترین مسائلی که در دوران وقوع سیل مشاهده می شود، شیوع بیماری های واگیردار نظیر هپاتیت است که به علت آلودگی ها و ویروس های موجود در آب ها اتفاق می افتد که بعضاً کشنده نیز می باشد. از این رو در این دوران و تا اعلام قطعی پاکی و سلامت آب ها، باید از آب های بسته بند و یا جوشیده استفاده کرد تا احتمال بروز امراض مختلف به حداقل رسانده شود.

پیامدهای زیان‌بار وقوع «سیل»
سیل و سیلاب یکی از پرخطرترین و زیان بارترین بلاهای طبیعی به شمار می روند که خسارات مالی و جانی گسترده ای را به همراه دارند. آسیب به دام ها، افزایش ضایعات زیست محیطی، خرابی در بخش های مختلف راه‌ها و تخریب پل ها، ویرانی در بخش کشاورزی، قربانی شدن انسان و حتی از بین رفتن بخش های فراوانی از زمین ها و مراتع، تنها بخشی از خسارات سیل ها هستند که با تدابیر ویژه و روش های پیشگیری، قابل کاهش خواهند بود اما با کوچک‌ترین اهمال کاری و کم توجهی، می تواند خساراتی به مراتب گسترده تر و زیان بارتر را در پی داشته باشد.

روش‌های مهار و یا کاهش شدت «سیل»
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، یکی از عوامل اصلی وقوع سیل؛ کاهش سطح مراتع و قطع درختان است پس احیای جنگل‌ها و گسترش فضای سبز تأثیر چشم‌گیری در کاهش خسارات سیل خواهد داشت. از دیگر سو، مهندسی و ساماندهی رودخانه، احداث «سیل بندها»، «مخازن تأخیری»، «سیلاب‌دشت» و «حفظ تالاب‌ها» در بستر رودخانه‌ها و مخازن آبی از طغیان آب‌ها و بالا آمدن بیش از حد آب رودخانه ها جلوگیری خواهد کرد.
-  سیل بندها: این سازه ها که بیشتر شبیه به خاک‌ریز و گودال هستند، از پراکنده شدن آب های انباشته جلوگیری و این آب ها به مسیرهای از پیش تعیین شده هدایت می کنند.

-  مخازن تأخیری: این مخازن با گنجاندن آب حاصل از سیل در خود و خارج کردن آن به صورت تدریجی، مانند مخازن سدها تأثیر بسزایی در جلوگیری از خسارات سیل دارد چرا که سرعت سیل و روانه شدن آب ها جلوگیری می کند.

- سیلاب‌دشت: به زمین های کوچک و کم عمق اطراف رودخانه و دریاچه ها، سیلاب‌دشت گفته می شود که آب را برای دوره های چند ساله در خود نگه داشته و از طغیان و تبدیل به سیل جلوگیری می کنند.

- حفظ تالاب‌ها: نگهداری و حفظ تالاب ها بنا به جذب حداکثری آب های روان، تأثیری فراوانی در جلوگیری از افزایش سطح آب ها و وقوع سیلاب دارند.
 

 منابع:
1- مقاله سیستم هشدار سیل، مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی
2- چطور سیل می‌آید؟، همشهری آنلاین
3- هنگام وقوع سیل چه کنیم؟، عصر ایران
4- چرا سیل به وجود می آید؟، دانشنامه آزاد
5- هنگام وقوع سیل چگونه از خودمان مراقبت کنیم؟، باشگاه خبرنگاران جوان
6- هیدرولوژی چیست؟، شبکه فیزیک هوپا